میراث آریا: قدمت تاریخی لرستان حکایت از زیستگاه نخستین بشر در این دیار دارد و آثار تاریخی برجای مانده از گذشته‌های بسیار دور به کارکردهای فرهنگی اجتماعی اشاره دارد که باعث ایجاد آیین و سنن کهن این سرزمین شده است.
سرزمین کهن لرستان با ظرفیت‌های فراوان طبیعی و جغرافیایی همواره مورد توجه تمدن‌ها و حکومت‌های مختلف قرار گرفته و در این مسیر آثار، بناهای باستانی و تاریخی بی‌نظیری متعلق به سه دوره پیش از تاریخ، ایران باستان و اسلامی در این سرزمین به یادگار مانده است.
این دیار کهن از هزاره‌های بسیار دور محل پیدایش تمدن کهن شهرها و بناهای تاریخی با کارکردهای متفاوت و آثار بر جا مانده تاریخی در محدوده این استان (فیلی، بختیاری، جنوبی و سرزمین‌های پیرامونی آن) گواه روشنی بر قدمت تاریخی این دیار است.
از آنجایی که لرستان در گذشته‌های دور در مسیر جاده راه شاهی قرار داشته فرهنگی غنی و کهن در تار و پود تاریخی این استان تنیده شده و ردپای تاریخی غنی در میان آثار باستانی آن قابل ملاحظه است.
از طرفی برخی آثار باستانی و فرهنگی مانند نقوش و کنده کاری داخل غارها، اشیای مفرغی و سفالینه‌ها، دارای پیشینه‌ای بیش از ۴۰ هزار سال است که حکایت از تاریخ ۴۰ هزار ساله زندگی در این دیار دارد.
بیش از ۲۵۰ غار مسکونی و پناهگاه صخره‌ای نظیر غارهای پاسنگر گنجی قمری، یافته، کوگان، گر ارجنه و غار شگفت‌انگیز کلماکره در نقاط مختلف لرستان، جلوه‌ای خاص و دیدنی به این دیار بخشیده است.
پنج هزار اثر باستانی منحصربه‌فرد و سه هزار و ۲۰۰ اثر باستانی ثبت شده در فهرست آثار ملی نیز بخشی از تاریخ و فرهنگ کهن لرستان است و بناهای تاریخی شگفت‌انگیز همچون قلعه فلک الافلاک، پل شکسته، گرداب سنگی، سنگ نبشته و مناره آجری از دیگر بناهایی است که در خرم آباد مرکز لرستان از عهد ساسانی و پیش از آن در این سرزمین همچون گوهری گرانبها زینت بخش غنای فرهنگی و تاریخی استان است.
از میان آثار تاریخی برجای مانده در لرستان کاروانسراها، راویان حکایت‌های ناگفته از تاریخ و مسافران شمال به جنوب ایران هستند که یادگاری کهن از فرهنگ و جغرافیای این استان به شمار می‌روند و منزل به منزل روایتگر تاریخ نهفته در این مرز و بوم هستند.
سرزمین لرستان، علاوه بر بهره‌گیری از ظرفیت‌های منحصربه‌فرد گردشگری در مسیر شاهراه ترانزیتی شمال به جنوب کشور قرار دارد که این موقعیت جغرافیایی از گذشته‌های دور تاکنون این استان را به معبری برای اقوام مختلف تبدیل کرده است.
در این راستا یکی از آثار و جاذبه‌های تاریخی قابل توجه در این استان وجود کاروانسراهایی است که به طور منظم هر ۶ و نیم فرسخ یک کاروانسرا برای اقامت و استراحت مسافران در دوره صفوی ساخته شده است و اکنون پس از گذشت سالیان، وجود کاروانسراها، هر کدام دریچه‌ای به تاریخ کهن و تمدن مردمان این دیار مهمان نواز شده است.
از مهمترین این کاروانسراها می‌توان به کاروانسرای میرزا سیدرضا در مرکز شهر خرم آباد، قلارزه (قلعه رزمان یا رزمانان)، می‌شوند، قلعه نصیر، چمشک و گوشه شهنشاه نام برد که بیش از ۵۰ درصد از این کاروانسراها به ثبت ملی رسیده‌اند.
کاروانسراهای ۱۱گانه لرستان در مسیر ۲ پایتخت بزرگ تاریخی ایران
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان گفت: لرستان در مسیر جاده راه شاهی شوش به همدان به عنوان ۲ پایتخت بزرگ تاریخی ایران قرار گرفته است که در دوران هخامنشی شوش پایتخت گرمسیری و همدان پایتخت سردسیری‌ییلاقی بود.
عطا حسن پور با بیان اینکه حد فاصل بین سرزمین‌های تفت و فلات خوزستان رشته کوه‌های زاگرس هستند، تصریح کرد: لرستان حد مرز این سرزمین‌ها به شمار می‌رود و در گذشته که هخامنشیان دارای چاپارخانه بودند کوتاهترین مسیر را برای انتقال اخبار و اطلاعات انتخاب می‌کردند، راه اصلی که کاروان‌ها و درشکه شاهی از آن عبور می‌کرد بین النهرین بود بنابراین کوهستان‌های استان، بهترین مسیر برای انتقال اخبار و عبور پیک‌ها بود و کاروانسراهای کنونی لرستان بعنوان چاپارخانه مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان افزود: از طرفی مرغزارهای لرستان و شرایط آب و هوایی این استان مسیر مناسبی برای عبور چاپارها و استراحت اسب‌های آنان بود که این مزیت‌های لرستان باعث شد تا مسیر چاپارخانه‌های لرستان از زمان هخامنشیان تا دوران اسلامی مورد استفاده قرار گیرد.
او اظهار کرد: در دوره‌های بعدی مسیر شاهی دیگری برای عبور کاروان و سپاهیان ایجاد شد که با ساختن پل‌های تاریخی لرستان از جمله زال، گاومیشان، سیاه پله و شاپوری، بیشتر مورد استفاده قرار گرفت و چاپارخانه‌های لرستان در دوره اسلامی تبدیل به کاروانسراهای بزرگ شد.
حسن‌پور گفت: در طول مسیر حوزه فرهنگی لرستان قدیم اولین کاروانسرا، با نام قلعه زره دراندیمشک کنونی قرار دارد و دومین کاروانسرا به‌عنوان چارتا شناخته می‌شود.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان لرستان افزود: کاروانیان پس از عبور از گردنه معروف کیالان به ترتیب کاروانسراهای سروگل، می‌شوند، بوکان و دهلیج را پشت سر می‌گذاشتند و در این میان از کاروانسراهای قلعه نصیر، چمشک، شهنشاه، میرزا سید رضا، چغلوندی و بروجرد (سرای حافظی کنونی) مسیر خود را طی می‌کردند.
معماری منحصربه‌فرد تاریخی کاروانسراهای لرستان
او اظهار کرد: مسیر کاروانسراهای استان از هزاران سال پیش تاکنون مسیر ایل راه کوچ عشایر است و عشایر لرستان، همدان، ترکاشوند و بالاگریوه از آن عبور می‌کنند.
حسن‌پور با بیان اینکه لرستان یکی از کهن‌ترین ایل راه‌های باستانی ایران است بیان کرد: کاروانسراهای لرستان علاوه بر قدمت تاریخی و کاربردهای مهم در طول تاریخ این استان دارای ویژگی‌های معماری خاص و منحصربه‌فرد هستند.
کاروانسرای چمشک که مربوط به دوره صفویه (شاه عباس اول) بوده و به شماره ۲۱۱۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده، تنها کاروانسرایی است که سه حیاط دارد و دومین منزل از خرم آباد به خوزستان است که پس از آن کاروانسراهای قلعه نصیر، چارتا و قلعه رزه واقع شده اند.
مدیرکل میراث فرهنگی ، گردشگری و صنایع دستی استان لرستان با بیان اینکه این کاروانسرا در دامنه کوه شخسک در مسیر راه باستانی شاپور خواست به خوزستان در روستای پشت تنگ چشمک واقع شده است افزود: پلان آن تقریباً مربع و در ساخت آن از سنگ، آجر و ملات گچ استفاده شده است.
او اظهار کرد: ناودان‌های آن از سنگ و دارای بارویی با کنگره‌های نیم دایره تزئینی است و صحن آن ۱۲ ×۲۵ متر که ۱۵ رواق اطراف آن را احاطه نموده، شکل اصلی بنا به صورت چهارضلعی است و ارتفاع آن به پنج متر می‌رسد همچنین دارای ۱۲ اتاق و از ۲ قسمت ساخته شده که قسمتی برای سکونت کاروانیان، قسمتی دیگر برای نگهبانان و بخش نیز برای نگهداری چهارپایان مورد استفاده قرار گرفته است.
حسن‌پور گفت: حصاری با چهار برج دور تا دور کاروانسرا وجود داشته که بقایای آن باقی مانده است، در مجموع کاروانسرای چمشک دارای ۱۹ اتاق، ۲ اصطبل و سه حیاط می‌باشد که هر اتاق از ۲ بخش تشکیل شده، بخش پشتی برای نگهداری حیوانات و بخش جلو برای اقامت کاروانیان بوده است.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان لرستان افزود: کاروانسرای چمشک در کنار آزادراه خرم آباد- پل زال قرار دارد و دارای ظرفیت منحصربه‌فرد ژئوتوریسم است که در ۶ کلیومتری این اثر تاریخی غار دستکند کوگان، مناطق گردشگری چم در آسیاب و کدیر قرار دارند.
کاروانسرای گوشه شهنشاه اثری منحصربه‌فرد در کنار نشانه‌های تاریخی متعدد
او تصریح کرد: کاروانسرای گوشه شهنشاه در کنار قبرستانی تاریخی با گورنگارهای بسیا زیبایی قرار گرفته است که در این قبرستان مقبره سر سلسله اتابکان قرار دارد و باغستان‌های انار بسیار زیبا و قدیمی در کنار این قبرستان وجود دارد.
حسن پور گفت: همچنین یک غارباستانی دستکند از جمله غارهای دستکند کوه کوس در نزدیکی این کاروانسراها با ۶۸ پله در نزدیکی کاروانسرای شهنشاه وجود دارد.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان لرستان افزود: همچنین چندین درخت قدیمی نیز در این مکان وجود دارد که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند و تنها درخت زربین با قدمت ۴۰۰ سال در این کاروانسرا مشاهده شده که در فهرست میراث ملی نیز به ثبت رسیده است.
او با بیان اینکه خاستگاه درخت زربین در استان فارس است، اظهار کرد: در مجموعه کاروانسرا و قبرستان تاریخی گوشه شهنشاه چهار درخت دیگر توت، بنه وحشی و پسته وحشی نیز ثبت ملی شده‌اند که این مجموعه تاریخی در سطح کشور بی‌نظیر است.
حسن پور با بیان اینکه این کاروانسرای تاریخی در روستای گوشه شهنشاه نزدیکی شهر خرم آباد واقع شده است، گفت: از طرفی به آزاد راه خرم آباد، پل زال و فرودگاه نیز بسیار نزدیک است و روستایی قابل توجه در حوزه گردشگری به شمار می‌رود.
کاروانسراهای لرستان ثبت جهانی می‌شوند
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لرستان افزود: اکنون در حوزه فرهنگی لرستان از مجموع ۱۱ کاروانسرای استان ۹ کاروانسرا با اقدامات اخیر ثبت جهانی کاروانسراهای ایران توسط یونسکو بصورت زنجیره‌ای باغات، کلیساها و قنات‌ها در حال مطالعه و ارزیابی هستند.
او اظهار کرد: با ارزیابی‌های انجام شده در این راستا کاروانسراهای شهنشاه، میرزاسید رضا، چمشک، قلعه نصیر و می‌شوند مورد مطالعه و ارزیابی قرار گرفتند که یکی از شروط ثبت جهانی کاروانسراها نداشتن معارض محلی است، اما متأسفانه کاروانسراهای می‌شوند و قلعه نصیر دارای مشکلاتی هستند.
حسن پور گفت: با پیگیری‌های انجام شده، کاروانسرای چمشک در فهرست ثبت میراث جهانی قرار گرفته و مراحل انجام آن به سرعت در حال پیگیری است که تا سال آینده تکمیل خواهد شد.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لرستان با بیان اینکه ساخت و سازهایی در اطراف و داخل کاروانسراهای قلعه نصیر و می‌شوند انجام شده است، افزود: این آثار تاریخی مرمت شده‌اند و تلاش می‌شود در راستای حفظ و نگهداری آن‌ها، با تغییر کاربری مانع از تخریب این آثار شویم.
او با تأکید بر اینکه کاروانسراهای تاریخی لرستان ظرفیتی برای توسعه گردشگری هستند، اظهار کرد: در بافت تاریخی شهر خرم آباد علاوه بر وجود خانه‌های متعدد تاریخی، ۱۱ کاروانسرا وجود دارد که در فهرست موقت ثبت جهانی قرار دارند که در تلاش هستیم این تعداد کاروانسرا طی سال آینده به صورت زنجیره‌ای ثبت جهانی شود که کاروانسرای چشمک و گوشه شهنشاه در اولویت قرار دارند.
انتهای پیام/
نظر شما